Қызыл кітап
Қызыл кітапқа енгізілген өсімдіктер мен жануарлар ерекше қорғалуға жатады. Оларға зиян келтірген жағдайда айыппұлдар мен өтемақы алынады. Қызыл кітап-бұл өсімдіктер мен жануарлардың сирек кездесетін түрлерін оларды жоюға қатысы бар адамдарды қылмыстық қудалауға дейін қорғау және сақтау бойынша шаралар қабылданатын заңды құжат.
Өсімдіктер
Резерват аумағында сирек кездесетін әртүрлі санаттарға жататын өсімдіктің 32 түрі байқалды, бұл жоғары өсімдіктер флорасының жалпы санының шамамен 7,5% құрайды. Сирек кездесетін топта Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген өсімдіктер жетекші болып табылады:
- Қазақстандық қамыс (Scirpus kasachstanicus Dobroch), шөгінділер тұқымдасы – Cyperaceae. Тамырсабақты көпжылдық, биіктігі 100-300 см, үшбұрышты сабағы және тығыз гүлшоғыры бар, ұзындығы 8-12 см, бұтақтары тең емес. Ол тұщы және тұщы ағынды суларда өседі. 1950 жылы К.В.Доброхотова 17.08.1946 жылы Семизкуль кентінің маңындағы Семискуль каналында жиналған үлгілер бойынша сипатталған.
- Көк жапырақты терек, көк жапырақты тұранғы (Populus pruinosa Schrenk), талдар тұқымдасы – Salicaceae. Биіктігі 10-16 м-ге дейін, кең тәжі мен сұр қабығы бар қуатты ағаш. Жапырақтары былғары, көгілдір, тегіс, тұтас (бұл аумақта кең таралған түрлерден басты сыртқы айырмашылығы – әр түрлі жапырақты тұранғылар).
- Қалқан жапырақ батпақ гүлі (Nymphoides peltatum (S. G. Gmel) O. Kuntze), вахталық отбасы – Menyanthaceae. Ұзындығы 3-тен 10 см-ге дейін және ені 2-5 см-ге дейін, ұзын жапырақшалары бар дөңгелек-эллипс тәрізді жапырақтары бар көпжылдық Сулы тамырлы өсімдік. Бүгінгі күні популяциялар қолайлы жағдайда; ересек өсімдіктер мол гүлдейді және жеміс береді.
- Альдрованда көпіршігі (Aldrovanda vesiculosa L.), күнбағыс тұқымдасы – Droseraceae. Жіңішке, жіп тәрізді сабақтары және бұралған жапырақтары бар көпжылдық еркін жүзетін су өсімдігі. Альдрованданың морфологиялық құрылымының ерекшелігі, жәндіктермен қоректенетін өсімдік. Жәндіктер ұсталғаннан кейін ортаңғы тамырдың жартысына бүктелген екі жапырақты жапырақ тақтасында қалады. Сирек кездесетін реликті түрлер, олардың саны барлық жерде азаяды. Ол көлдер мен каналдардың суларында кездеседі.
- Жаңғақ Лотос (Nelumbo nucifera Gaertn.), лотос тұқымдасы-Nelumbonaceae. Көпжылдық Сулы тамырлы өсімдік, Қазақстанда сирек кездесетін реликті түр. ХХ ғасырдың екінші жартысында Қаракөл көліндегі Іле өзенінің атырауында натуралдандырылды (Қызыл кітап, 1981). Түрдің қазіргі жағдайы туралы деректер жоқ, арнайы қосымша зерттеулер қажет.
- Іле бөріқарақаты (Berberis iliensis M. Pop.), бөріқарақат тұқымдасы-Berberidaceae. Биіктігі 3 м-ге дейін тармақталған тікенді бұта, Іле алқабына тән. Сирек кездесетін түрлер, таралу аймағы мен саны азаюда (Қызыл кітап, 1981). Іле өзені мен оның салаларының тоғай баурайында жиі кездеседі. Резерват аумағында Іле өзені мен каналдардың жағасында, сондай-ақ бұрынғы пионер лагері ауданындағы аралдарда (Бақанас кентінен 5 км жоғары) кездеседі. Кішкентай молшылықта ол мұнда туранг тоғайларының бөлігі ретінде ұсынылған (populus diversifolia, джидовников, сондай-ақ талдың сорғыштары).
- Іле үшқаты (Lonicera iliensis Pojark.), ырғай тұқымдасы-Caprifoliaceae. Көптеген күшті жіңішке бұтақтары, тар жапырақтары және қара-сұр, дерлік сфералық жемістері бар тармақталған бұта. Іле өзенінің аңғарында (Қорғас маңынан Бақанасқа дейін), Солтүстік Тянь-Шань мен Жоңғар Алатауының іргелес жоталарының шатқалдарында таралған сирек кездесетін эндемикалық түр. Резерват аумағында Іле бөріқарақатымен бірдей жерлерде және сол қауымдастықтарда белгіленген, бірақ біршама көп.
Аумақта ерекше қорғауды қажет ететін және ғылыми қызығушылық тудыратын 7 реликті түрі атап өтілді:
Сондай ақ Қазақстанның 18 эндемигі:
Жануарлар әлемі
Балықтар
Қазақстанның Қызыл кітабына 3 түрі енгізілген – балқаш алабұғасы (Perca schrenkii), шип (Acipenser nudiventris) және қаяс (Barbus brachycephalus).
Қосмекенділер
Іле өзенінің атырауында Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген сирек кездесетін және құрып кету қаупі төнген қосмекенділердің ішінен тек бір түрдің – Орталық Азия бақасының (Rana amurensis) мекендейтіні белгілі. Түрдің саны мен ауқымы соңғы уақытта апатты түрде азайып келеді. Ол Іле, Алматы, Қаскелең, Шамалған өзендерінің бойында және бұрын әдеттегідей болған Алматы қаласының маңында бұрынғы мекендеу орындарында жоғалып кетті. Қазіргі уақытта Іле алқабында ол Шарын ұлттық паркінің шекарасындағы Шарын өзенінің төменгі ағысында ғана сақталған.
Бауырмен жорғалаушылар
Резерват аумағында бауырымен жорғалаушылардың сирек түрлері кездеспейді.
Құстар
Іле атырауы Қазақстандағы ең ірі табиғи атырау болып табылады және Орталық Азиядағы ең маңызды сулы-батпақты жерлердің бірі болып табылады, ол суда жүзетін және су маңындағы құстардың жаппай ұя салатын орындары, сондай-ақ көші-қон кезінде, оның ішінде жаһандық қауіп төніп тұрған түрлер ретінде халықаралық маңызы бар.
Құстардың 56 түрін қамтитын Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына сирек кездесетін және құрып кету қаупі төнген құстардың 33 түрі енгізілгенін атап өту жеткілікті, олардың 19 – ы ұя салатын, 11 – і мигранттар және 3-і ұшатын құстар.
Бұл аймақ әсіресе бұйра және қызғылт пеликандардың, колпицаның, савканың, алакөз қара ала үйректің, ақ құйрықты бүркіттің, ал іргелес шөлдердің – жорғаторғайдың, қылқұйрық бұлдырықтың, қарабауыр бұлдырықтың ұя салатын орны ретінде маңызды.
Су-батпақты жерлер де қоныс аударатын құстардың түлеу және тоқтау орны ретінде үлкен маңызға ие.
ХТҚО Қызыл тізіміне енгізілген құстардың жаһандық қауіп төндіретін түрлерінің санатына 20 түрі жатады, олардың 8-і ұя салатындар: бұйра пеликан, савка, алакөз қара ала үйрек, қарақұс, дала күйкентайы, джек, қоңыр кептер, көкқарға.
Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген сирек және жойылып бара жатқан құстар
*Ескерту: B-ұя салатын; М – мигрант; V – ұшатын; O – отырықшы түр.
٭٭I санат-жойылып кету қаупі төнген (жойылып кету қаупі төнген түрлер немесе кіші түрлер, соның ішінде жойылып кеткен болуы мүмкін, өйткені олар туралы бірнеше жылдан бері ақпарат жоқ, бірақ 50-ден аспайды);
II санат-азайып бара жатқан түрлер (олардың саны салыстырмалы түрде жоғары, бірақ апатты түрде тез азаяды, бұл жақын болашақта бұл түрлерді жойылып кету қаупі төнген санатқа әкелуі мүмкін);
III санат-сирек кездесетін түрлер (қазіргі уақытта жойылып кету қаупі жоқ түрлер, бірақ олар соншалықты аз мөлшерде немесе табиғи немесе антропогендік әсерлердің әсерінен тіршілік ету ортасының қолайсыз өзгеруімен оңай жойылып кетуі мүмкін шағын аудандарда кездеседі);
IV санат-белгісіз (өмір салты жеткілікті зерттелмеген түрлер, ал популяциялардың саны мен жағдайы алаңдатады, бірақ ақпараттың жетіспеушілігі оларды аталған санаттардың ешқайсысына жатқызуға мүмкіндік бермейді);
V санат-қалпына келтірілген (қабылданған күзет шараларының арқасында жай-күйі аса алаңдаушылық туғызбайтын, бірақ олар әлі де кәсіпшілік пайдалануға жатпайтын және олардың популяцияларына әлі де тұрақты бақылау қажет болатын түрлер).
Ғаламдық қауіп төніп тұрған және ХТҚО Қызыл кітабына енгізілген құс түрлері
Ескертпе: * CR: critically endangered – толық жойылу алдында тұрған (сыни тұрғыдан қауіп төндіретін); EN :ANANGERED – жойылып кету қаупі төнген (қауіп төндіретін); VU: vulnerable – осал; CD: conservation dependent – күзетке тәуелді (қорғауды қажет ететін); DD: data deficient – мәртебесі анықталмаған (деректердің жетіспеушілігі); NT: near threatened – «қауіп төнгенге жақын», яғни болашақта қауіп төнуі мүмкін түрлер.
Сүтқоректілер
Іле өзенінің атырауында мекендейтін сүтқоректілердің 39 түрінің 3 түрі Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген:
- Шұбар күзен (Vormela peregusna)
Ол шөлді және жартылай шөлді ландшафттарда, тау бөктеріне дейін жиі кездеседі. Түр 3 санатты мәртебесі бар Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген. Таралу аймағы тез қысқаратын сирек кездесетін жануар. ТМД фаунасындағы монотипті тұқымның жалғыз түрі. Көбінесе сазды жазықтармен кезектесіп тұратын сексеуіл, терескен, джузгун, қараағаш, астрагалдармен көмкерілген, әлсіз түйіршіктелген құмдарда кездеседі. Олардың саны күрт ауытқуларға ұшырайды, бұл негізгі тамақтану объектілерінің санына байланысты (гербилдер мен гоферлер).
- Қарақұйрық (Gazella subgutturosa)
Ол оңтүстік Балқаш аймағында кездеседі. Түр 3 санатты мәртебесі бар Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген. Сирек кездесетін түрлер. Бірқатар аудандарда саны мен тіршілік ету ортасы азайып келеді. Қазақстандағы қарақұйрық тұқымдасының және бөкендердің субфамилиясының жалғыз өкілі, оның таралу аймағының солтүстік бөлігі орналасқан. Қарақұйрықтардың мекендейтін жерлері-сексеуіл, джузгун, боял, терескен немесе тасбияргун жайылымдары бар ашық қиыршық тасты кеңістіктермен жабылған, құрғақ арналармен қиыршық тасты құмдар, қиыршық тасты және сазды шөлдер.
- Ергежейлі боз қосаяқ (Salpingotus pallidus)
Ол Балқаштың оңтүстігінде тегістелген құмды плакорларда тұрады. 3 санатты мәртебесі бар Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген. Тіршілік ету ортасы – әр түрлі рельефтің ұсақ түйіршікті, себілген құмдары. Оңтүстік Балқаш аймағындағы саны жылдар бойынша айтарлықтай ауытқуларға ұшырайды.